نقش ذیحساب در نظام نظارت مالی دولت در ایران و مقایسه آن با نقش‌های مشابه در کشورهای توسعه‌یافته
ذیحساب کیست و چه وظایفی دارد؟
ذیحساب، کارمند رسمی وزارت امور اقتصادی و دارایی است که در دستگاه‌های اجرایی حضور دارد و ناظر بر اجرای قوانین و مقررات مالی است. او از طرف خزانه‌داری کل کشور، بر مصرف اعتبارات و حفظ اموال دولتی نظارت می‌کند.
وظایف کلیدی
1. نظارت بر اجرای قانون محاسبات عمومی، بودجه و سایر مقررات مالی.
2. کنترل اسناد هزینه و پرداخت‌ها پیش از صدور دستور پرداخت توسط دستگاه اجرایی.
3. ثبت و نگهداری حساب‌ها طبق استانداردهای خزانه‌داری.
4. تنظیم صورت‌های مالی سالانه دستگاه.
5. حفظ و مراقبت از اموال دولتی و انبارها.
6. ارسال گزارش‌های مالی به خزانه‌داری کل کشور و دیوان محاسبات.
7. اعمال کنترل‌های پیشگیرانه برای جلوگیری از پرداخت‌های غیرقانونی یا مازاد بر اعتبار.
آیا نقش ذیحساب در جلوگیری از فساد مؤثر بوده است؟
نقاط قوت
حضور مستقیم در دستگاه‌ها، امکان کنترل پیشینی هزینه‌ها را فراهم می‌کند.
امکان جلوگیری از پرداخت‌های غیرقانونی پیش از وقوع، برخلاف نظارت پسینی که پس از تخلف انجام می‌شود.
وابستگی اداری به وزارت اقتصاد باعث نوعی استقلال نسبی از مدیر دستگاه اجرایی است.
نقاط ضعف و چالش‌ها
1. فشار از سوی مدیران دستگاه برای تأیید هزینه‌های شبهه‌دار.
2. کمبود منابع انسانی یا تخصصی برای بررسی عمیق همه موارد.
3. گاهی روابط نزدیک و طولانی مدت با مدیران اجرایی باعث کاهش بی‌طرفی می‌شود.
4. عدم شفافیت کافی در عملکرد و گزارش‌های ذیحسابان.
در مجموع، ذیحسابی ابزاری بالقوه برای کنترل فساد است، ولی در عمل با موانع ساختاری، فشار سیاسی و فقدان نظارت مؤثر بر خودِ ذیحساب، نقش آن در پیشگیری از فساد محدود و گاه نمادین باقی می‌ماند.
جایگاه مشابه در کشورهای توسعه‌یافته
۱. ایالات متحده – Chief Financial Officer (CFO) + Inspector General
CFO مسئول مدیریت منابع مالی و شفافیت هزینه‌هاست.
بازرس کل (IG) نهاد مستقلی است که تخلفات مالی را بررسی و گزارش می‌دهد.
نظام تفکیک وظایف و استقلال نهاد نظارت از اجرا به‌طور قوی رعایت می‌شود.
۲. بریتانیا – National Audit Office (NAO) + Departmental Finance Directors
هر وزارتخانه یک مدیر مالی دارد.
اما NAO به‌عنوان نهاد مستقل پارلمانی هزینه‌ها را پسینی بررسی می‌کند و گزارش آن عمومی می‌شود.
نظارت همزمان درون‌سازمانی و بیرون‌سازمانی با شفافیت رسانه‌ای.
۳. فرانسه – Comptroller General + Court of Accounts
دستگاه‌ها دارای مدیر مالی‌اند.
دیوان محاسبات فرانسه (Cour des comptes) گزارش‌های منظم و عمومی منتشر می‌کند.
دادگاه مالی، تخلفات را قابل پیگیری قضایی می‌کند.
| ویژگی | ذیحساب در ایران | نظام نظارتی در کشورهای توسعه‌یافته |
| نوع نظارت | پیشینی، فردی، درون‌سازمانی | ترکیبی از نظارت پیشینی، پسینی، نهادی و عمومی |
| استقلال | وابسته به خزانه‌داری، ولی در محل کار با مدیر اجرایی تعامل دارد | معمولاً دارای استقلال بالا و نظارت پارلمانی یا عمومی |
| شفافیت | محدود و گزارش‌ها عمومی نیستند | گزارش‌ها عمومی، قابل پیگیری توسط رسانه و مردم |
| بازدارندگی از فساد | محدود به چارچوب اداری، گاه درگیر روابط اداری یا فشار | قدرت پیگیری قضایی، افشاگری رسانه‌ای، استقلال ساختاری |
نظام‌های نظارتی کشورهای توسعه‌یافته، به دلیل ترکیب استقلال نهاد نظارتی، شفافیت بالا، پیگیری قضایی، مشارکت پارلمان و رسانه، کارآمدتر و بازدارنده‌تر از ذیحسابی فعلی ایران هستند.
چند پیشنهاد برای تقویت نقش ذیحساب در ایران:
1. افزایش استقلال ساختاری ذیحسابان از دستگاه اجرایی میزبان.
2. نظام ارزیابی عملکرد ذیحسابان توسط نهاد ثالث
3. عمومی‌سازی گزارش‌های عملکرد مالی دستگاه‌ها برای شفاف‌سازی عمومی.
4. ایجاد نهادهای ناظر مردمی و رسانه‌ای در کنار کنترل‌های دولتی.
5. تفکیک نظارت از اجرا و الگوبرداری از مدل‌های ترکیبی مثل بریتانیا یا فرانسه.
سید عباس اسماعیلی معاون توسعه اداره کل امور اقتصادی و دارایی گیلان
